Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa của miền Tây Nam Bộ, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia vinh danh là một trong ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’. Thành tựu này không chỉ làm nổi bật giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước mà còn khẳng định nét sinh hoạt đặc trưng của vùng đất này. Tuy nhiên, thực trạng hiện nay cho thấy văn hóa chợ nổi đang dần mai một khi số lượng ghe thuyền tham gia buôn bán giảm đáng kể.
Từng là trung tâm sinh hoạt đặc trưng của vùng Đồng bằng sông Cửu Long, chợ nổi không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa mà còn là không gian văn hóa sống động, thể hiện bản sắc của một vùng đất ‘trên bến dưới thuyền’. Mỗi chiếc ghe là một ‘gian hàng’, mỗi thương hồ là một thành viên của cộng đồng cư dân sông nước. Tuy nhiên, những biến đổi trong đời sống kinh tế và xã hội đã khiến cho hình ảnh chợ nổi không còn như trước. Tại chợ nổi Cái Răng, một Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia được công nhận từ năm 2016, số lượng ghe buôn đã giảm từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250 trong vòng một thập kỷ.
Tương tự, các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy hay Long Xuyên cũng lâm vào tình trạng thưa vắng bóng thương hồ. Phần lớn các chợ nổi giờ đây chỉ còn tồn tại như những điểm tham quan du lịch, với vài chiếc ghe bán nước hoặc phục vụ khách du lịch. Sự suy giảm này có nhiều nguyên nhân, trong đó có việc xây dựng bờ kè ở nhiều địa phương để chống sạt lở, khiến ghe thuyền khó cập bến và cắt đứt dòng giao thông truyền thống. Ngoài ra, chi phí xăng dầu tăng cao, không có nơi neo đậu ổn định, thiếu người kế tục và quan trọng hơn cả là không còn khách mua thực sự đã khiến nhiều thương hồ buộc phải rời ghe, bỏ nghề mưu sinh đã gắn bó hàng chục năm.
Các chuyên gia cho rằng, để bảo tồn chợ nổi, không chỉ tập trung vào việc đầu tư hình thức cho du lịch mà điều quan trọng là phải khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ cộng đồng. Một số giải pháp đã được đề xuất như quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, có bến ghe riêng, phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ. Bên cạnh đó, việc miễn giảm chi phí neo đậu, hỗ trợ nhiên liệu để giúp người buôn ghe duy trì sinh kế cũng là cần thiết.
Tham khảo từ Thái Lan, một quốc gia không có chợ nổi tự nhiên, họ đã thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động. Để cải thiện thực trạng này, trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp bao gồm những khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ. Giữ được thương hồ chính là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam.
